Kurumların ilgili gider ve gelir kalemlerinin toplandığı finansal tablo adıyla bilinen bilanço, aktif ve pasif olmak üzere ikiye ayrılır. Aktif kalemleri kendi içinde dönen varlıklar ve duran varlıklar olarak bölünür.
İşletmenin ilgili faaliyet döneminde var olan ve ilgili dönemde yarar sağlayan varlıkları, dönen varlık olarak adlandırılır. Dönen varlıklar denildiği zaman, işletmenin maksimum 1 yıl içerisinde paraya çevirebileceği varlıklardan bahsedilmektedir.
Dönen varlıklar arasında işletmenin sahip olduğu nakit ve nakit benzerleri, stokları ve ticari alacakları yer alır. İşletmenin ilgili faaliyet döneminden daha uzun süre tüketebildiği veya kullanabildiği varlıkları ise duran varlıklar olarak isimlendirilir. İşletmenin sahip olduğu makine, teçhizat, bina, arsa ve arazi, haklar ve şerefiye gibi kalemleri duran varlıklar içerisinde yer alır.
Pasif tarafta ise; kısa vadeli yabancı kaynaklar, uzun vadeli yabancı kaynaklar ve özkaynaklar yer alır. Kısa vadeli yabancı kaynaklar, işletmenin ilgili bilanço tarihi itibariyle 1 yıldan daha kısa sürede ödemek zorunda olduğu ve/veya ödemesi öngörülen borçlarını ifade eder.
Kredi işletmeleri başta olmak üzere; işletmenin ilişkide olduğu üçüncü taraflara ve sermaye piyasasından olan borçları ise uzun vadeli yabancı kaynaklar içerisinde yer alır. Uzun vadeli yabancı kaynaklarda vade, 1 yıldan uzun sürelidir. Bir diğer ifade ile kurum, uzun vadeli yabancı kaynaklar içerisinde yer alan borçlarını ilgili bilanço tarihi itibariyle 1 yıldan daha uzun sürede ödemesi gerekmektedir. Pasif tarafta yer alan özkaynaklar ise, işletme sahip veya sahiplerinin koymuş oldukları sermayeleri bir diğer ifade ile işletme sahiplerinin paylarını içermektedir.
Analitik bilanço ise tanım itibariyle, bilanço içerisinde yer alan aktif ve pasif taraftaki hesapların önce karşılıklı birbiriyle netleştirildiği ardından da gruplandırılarak toplu hale getirildiği bilanço olarak tanımlanabilir.
Merkez Bankası tarafından düzenlenen ilgili bilanço, detayları içermeyen yapısına ek olarak; para politikasının etkin bir şekilde yürütülmesinde geçerli olan kalemleri göz önünde bulundurmaktadır. Ülkemizin para otoritesi olan Merkez Bankası bilançosu toplam itibariyle düzenlenirken para politikası işleyişini etkin hale getiren kalemleri dikkate almasından dolayı detayları da yer almamaktadır.
Merkez Bankası analitik bilançosu da aynı şekilde kendi içerisinde aktif kalemler ve pasif kalemler olarak ikiye ayrılır. İlgili kalemlere yakından bakıldığında aktif kalemler de kendi içerisinde iç ve dış varlıklar olarak iki farklı gruba ayrılır.
Aktif ve pasif taraf Merkez Bankası analitik bilançosunda da yer alır. İç varlıklar ve dış varlıklar olmak üzere ikiye ayrılan aktif taraf; Merkez Bankası parası ve toplam döviz yükümlülüklerinden oluşan pasif taraf bulunmaktadır.
İşletmelerin analitik bilançosu ve Merkez Bankası analitik bilançosu arasında fark vardır. İlgili fark, işletmelerin kâr amacı gütmesi; Merkez Bankasının ise kâr amacı taşımamasından kaynaklanmaktadır. Bu sebepten de, her iki analitik bilanço aynı şekilde değerlendirilmemektedir.
Merkez Bankası Analitik Bilançosu Hangi Kalemleri İçerir? #
Merkez Bankası bilançosu içerisinde yukarıda bahsedildiği üzere iki farklı taraf yer alır. Analitik bilanço içerisindeki hesaplar ise, para politikasının etkin bir şekilde işlemesini sağlayan hesaplardır. Aktif ve pasif olarak isimlendirilen ilgili taraflar kendi içerisinde dallanır. İç varlıklar, dış varlıklar ve değerleme hesabı olarak üç tane ana kalem aktif tarafı oluşturmaktadır.
Dış varlıklar, para otoritesinin ilgili kaynakları ile satın almış olduğu ve elinde tuttuğu döviz ve altınlardır. Dış varlıklar içerisinde bulunan yabancı paralar ise, banknot olabileceği gibi; yabancı para menkul kıymetler de olabilmektedir. Merkez Bankası analitik bilançosundaki dış varlıkların büyük bir kısmını brüt döviz rezervleri oluşturmaktadır. TCMB alacaklarını gösteren aktif tarafın ikinci ana kalem ise iç varlıklardır.
İç varlıkların artışı ile, Türk Lirası miktarı artışı kastedilmektedir. İç varlıkların Türk Lirası unsurları içermesinden kaynaklı olarak iç varlıkların artışı TL miktarı artışı ile ilişkilidir. Aktif tarafın son ana kalemi olan değerleme hesabı, Merkez Bankası tarafından üstlenilen kur riski sebebiyle para otoritesinin uğramış olduğu zararların toplamıdır. Tam tersi düşünüldüğünde ise, kur riski sebebiyle Merkez Bankasının gelir elde etmesi halinde ilgili analitik bilançonun pasif tarafına yazılmaktadır.
TCMB analitik bilançosunun pasif tarafının ana kalemleri ise şunlardır; Toplam Döviz Yükümlülükleri ve Merkez Bankası Parası.
Pasif tarafın ilk ana kalemi olan toplam döviz yükümlülükleri, bankanın döviz türünden borçlarıdır. Ayrıca toplam döviz yükümlülükleri ana kalemi dış yükümlülükler ve iç yükümlülükler olmak üzere ikiye bölünür. Merkez Bankasının ilgili borcu dışarıdan alması halinde borç toplamı dış yükümlülükler hesabına yazılmaktadır. İç yükümlülükler hesabı ülke içerisindeki bulunan döviz miktarını ifade eder.
Pasif tarafın ikinci ana kalemi olan Merkez Bankası Parası ise, Merkez Bankasının TL cinsinden borçlarını içermektedir. TL cinsinden borç ile anlatılmak istenen, açık piyasa işlemlerinden kaynaklanan borçlarıdır. Merkez Bankası Parası formülüne yakından bakıldığında; açık piyasa işlemleri, kamu mevduatı ve rezerv para toplamı olduğu görülmektedir.
İlgili formül içerisinde yer alan rezerv para, Merkez Bankasının piyasadan aldığı borç toplamıdır. Toplam içerisine yakından bakıldığında; nakit tutarlar ve bankalar bünyesindeki mevduat hesapları bulunmaktadır.
